رازهای الواح هخامنشی، جزئیات فعالیت حسابرسان تخت جمشید - وبلاگ معمای ویژه

به گزارش وبلاگ معمای ویژه، هشتم مهر سال جاری1783 لوح هخامنشی از دانشگاه شیکاگو، بعد از 84 سال به کشورمان بازگردانده شد، 110 قطعه از این لوح ها در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است که حاوی اطلاعات غنی و ارزشمندی از دوران هخامنشی است.

میراث آریا: این الواح رازهای بسیاری از آن دوران را برای همگان آشکار می سازد و در بخشی از آن اطلاعاتی از نظام اداری، مالی و مهرهای مقامات هخامنشی در اختیار ما قرار می دهد.پروژه بایگانی باروی تخت جمشید تاکنون بیش از 4هزار مهر متمایز و قابل شناسایی را در کاتالوگ به ثبت رسانده است که با احتساب سراسر این مجموعه به احتمال زیاد در حدود 4500 تا 5هزار تصویر متمایز و قابل شناسایی مهر در بایگانی وجود دارد. مقامات، مهرهای مسطح و استوانه ای خود را بر الواح گلینی که هنوز خشک نشده بودند می گذاشتند تا این اسناد را با نشانه هایی از اختیارات و هویت خود تکمیل نمایند. اصل مهرها ازمیان رفته و تنها نقوش آن ها بر روی الواح بارو باقی مانده است و در بعضی موارد چندده اثر از یک مهر برجای مانده و در بعضی دیگر تنها یک اثر در دست است.

مقایسه پدیده به کارگیری مهرها در تخت جمشید خیره نماینده است. شناسایی هرگونه از آن ها و قیاس با مجموعه دیگری از هنر باستانی از (یک مکان واحد) را سخت می نماید. چشمگیرترین جنبه این مجموعه بصری، بافت مربوط به آن است به عبارتی دیگر می توان این گونه عنوان کرد که تصاویر مهرهای تخت جمشید در شبکه پیچیده ای از ارتباطات اجتماعی و اداری میان صدها نفر جای دارد که به وسیله نام، اداره یا سمتشان در این بایگانی ها ذکر شده اند. این اشخاص شامل مدیران رده پایین تا پادشاهان عالی مقام هستند. تصاویر مزبور بر الواح، همگی بخشی از یک پدیده اجتماعی/ اداری واحد را تشکیل می دهند و آنچه امروز بایگانی بارو خوانده می گردد، مربوط به دوران حکومت داریوش، یکی از سرنوشت سازترین دوره ها در تاریخ آسیای غربی باستان است.

در اواخر سده ششم پیش از میلاد بیشتر روال های بصری و درباری دوره هخامنشی آشکار و رایج شده است؛ مهرهای بایگانی بارو، شاهدی بر این شکوفایی هنر هخامنشی بوده و مؤید نقطه شروع آن نیز است.

تصاویر مهرها در بایگانی باروی تخت جمشید، شبکه بصری گسترده و پیچیده ای را تشکیل می دهد به طوری که بسیاری از مهرهای منفرد در این بارو جزو آثار هنری چشمگیری به شمار می آیند و به عنوان میراث معین نماینده نقطه اشتراک به هم پیوسته در سبک و شمایل نگاری در میان هزاران مهر است. در بستر این شبکه بصری، تاریخ هنر هخامنشی نهفته است. این مهرها می تواند منبع خوبی برای مطالعات بر روی مضمون ها شمایل نگاری و سبک شناسی برای نسل های آینده باشد.

نظام اداری متمرکز در تخت جمشید، نظام مالی پیچیده ای را از رامهرمز تا نیریز اداره و نظارت می نموده و مدیریت امور ده ها کارگر را نیز بر عهده داشته است. انجام این امور به یک نظام دیوان سالاری کارآمد با مجموعه ای از قوانین، سلسله مراتب و روال های معین احتیاج داشت و نحوه پردازش اطلاعات به واضح ترین شکل ممکن در قالب های گوناگون بر روی این الواح انعکاس پیدا نموده است. کاتبان محلی، اسناد مهرشده را به شکل یادداشت بر الواح زبانی شکل در مراکز محلی (ایستگاه های بین راهی، دژها، انبارها) می نوشتند. این گزارش های ساده، تراکنش مربوط به یک کالا در یک مکان و زمان معین را ثبت نموده است.

بعضی از یادداشت ها بر روی الواح مهرنشده ای با اشکال گوناگون (تخم مرغی، فشنگی و…) نوشته شده اند که تنها یک حفره ریسمان دارند. تحقیقات اخیر نشان می دهد حداقل بعضی از یادداشت های مهر نشده ممکن است به الواح نانوشته (الواح زبانی شکل با مهر اما بدون متن) ضمیمه شده باشند به عبارت دیگر یادداشت ها با ریسمان هایی به لوحی منفصل ضمیمه می شدند که اثر مهرهای لازم را بر روی خود داشت. مهر اصلی در بعضی از اداراتی که حجم کارشان بالا بود همواره در دسترس نبود و این نکته می تواند دلیلی بر اجرای روند مذکور بوده باشد.

الواح مهرشده و مهرنشده را می توان مستندات اولیه نامید، چنین اسنادی به شکل محلی فراوری و به شکل دوره ای نیز جمع آوری شده است و به احتمال زیاد پس از آنالیز اولیه در محل، به تخت جمشید منتقل می شدند. دلیل پیدا شدن این اسناد در آنجا به عنوان بخشی از بایگانی باروی تخت جمشید نیز همین مسئله بوده است.

در تخت جمشید، حسابرسان ضمن آنالیز و خلاصه سازی مستندات اولیه آن ها را در دفتر ثبت یا گزارش های ثبت وارد می کردند. در این گزارش ها به طور معمول چندین یا شمار زیادی تراکنش مربوط به یک کالا در مکانی خاص و در طول یک سال مخصوص فهرست می شدند.

این گزارش ها اغلب با دقت بیشتر و به طورمعمول بر الواح مستطیل شکل در ابعاد چهار در پنج سانتی متر نوشته شده است. بعضی از این متون حاوی اطلاعاتی غنی است و به راستی تاریخچه خردی از فعالیت های مالی در مکانی خاص را به دست می دهد. حسابرسان یا ممیزان، این دفاتر ثبت را با مهرهای خود تأیید می کردند.

حسابرسان تخت جمشید به جز دفاتر ثبت یا گزارش های ثبت شده ترازهای حساب را نیز که شامل جمع تمام ذخایر، محصول و مخارج می شد، تهیه می کردند، گزارش های حساب نیز مستطیل شکل بودند اما ابعاد متفاوتی داشته و به سادگی از گزارش های ثبت قابل تشخیص بودند. نشانه هایی در دست است مبنی بر این که گزارش های ثبت و حساب گاهی به شکل یک جفت تهیه می شدند (مربوط به سال، کالا و مکانی یکسان).

تنوع فراوان این گزارش های حساب، مانع از این می گردد که بخواهیم این موضوع را در قاعده ای فراگیر فرض کنیم، بعضی از گزارش های ثبت به طور معین مربوط به تبادل کالاهای مازاد به احتمال زیاد با افراد بیرون از حوزه این نهاد مالی است.

پس از مستندسازی اولیه (یادداشت ها) و ثانویه (گزارش های ثبت و حساب)، مرحله سومی نیز برای پردازش اطلاعات وجود داشت که در حال حاضر غیرقابل رؤیت است. وجود این مرحله توسط متون کوتاه آرامی که با جوهر بر الواح عیلامی نوشته شده اند، معین می گردد. این متون گاه واژگان کلیدی متن عیلامی را تکرار نموده یا آن ها را شرح داده و در چند مورد مقدار تمام کالا یا تاریخ را تصحیح می نماید. در خصوص گزارش های ثبت و حساب واژه nsh و nsyh به معنی (رونویسی شد) بیشترین واژه به کاررفته در نوشته آرامی است. این نکته نشان می دهد که این اسناد، دوباره پردازش شده و در رونوشت هایی دقیق به آرامی برگردانده می شدند. آنچه از بایگانی عظیم، پیچیده و انبوه باروی تخت جمشید برجای مانده، تنها بخشی از یک نظام وسیع تر است.